Het offer van Asscher vormt directe bedreiging voor Rutte

Door Lucas Benschop (@lucasbenschop)

De 1848 politieke factsheet. Wat je móet weten over de parlementaire week.

Niet de val van Rutte 3 zorgde afgelopen week voor de politieke aardschok. Die zag iedereen inmiddels wel aankomen. Maar met het besluit om terug te treden maakte Asscher de kwestie persoonlijk, waardoor nu de pijlen gericht staan op Rutte. De touwtjes die de premier zo perfect in handen dacht te hebben glippen door zijn vingers.

Tot afgelopen donderdag leek de affaire met de kinderopvangtoeslag geen enkele bedreiging voor het Torentje. De val van het kabinet lag nadrukkelijk op tafel, maar met de eindstreep in zicht zou dat de facto niets betekenen. In de kerstperiode had Asscher al laten weten door te willen als lijsttrekker. Een signaal voor Rutte dat de PvdA-leider er geen personele kwestie van wilde maken. In zekere zin was de PvdA als dominante oppositiepartij daarmee onschadelijk gemaakt. Immers, Asscher kon moeilijk het hoofd van de premier eisen als hij zelf de kwestie afdoet met een mea culpa.

Rutte kon dus met een gerust hart naar de Koning. De affaire zou worden beslecht met ruiterlijke excuses, ruimhartige compensatie, concrete maatregelen om herhaling te voorkomen en het zware politieke signaal van het aftreden van het hele kabinet. Gesteund door hoopgevende peilingen zou dat voldoende moeten zijn om door te kunnen als lijsttrekker.

Het speelveld veranderde toen Asscher zichzelf opofferde, één dag voor de finale ministerraad. Ineens kon Rutte zich niet meer verschuilen achter de PvdA-leider. De PvdA was geen ‘veilige’ oppositiepartij meer. Dat vervolgens ook Eric Wiebes een persoonlijke afweging maakte om geen onderdeel uit te maken van het demissionaire kabinet maakt de positie van Rutte alleen maar moeilijker.

Hij zal tijdens het debat dinsdag – en daarna onophoudelijk tot 17 maart – moeten uitleggen waarom hij wél blijft. Terwijl hij niet anders kan dan vaststellen dat de toeslagaffaire een van de grootste overheidsschandalen is sinds de Tweede Wereldoorlog. De institutioneel vooringenomen jacht op onschuldige burgers kent geen precedent. Zelden had een primus inter pares minder argumenten om aan te blijven.

De premier maakte zich tijdens de persconferentie kwetsbaar voor het verwijt dat hij zijn rol te klein schetst. Volgens hem kan hij aanblijven als lijsttrekker omdat hij “geen directe betrokkenheid” had bij de kwestie. Terwijl Rutte vanaf het allereerste moment de eindregie had over het reilen en zeilen van zijn bewindsliedenploeg. De oppositie zal er tijdens het debat geen genoegen mee nemen als Rutte vasthoudt aan het verhaal dat het allemaal compleet buiten zijn invloedssfeer plaatsvond.

Het wordt het moeilijkste debat voor Rutte in ruim tien jaar premierschap. Met alle helpers aan de kant en geen vakminister als stootkussen. Urenlang zal hij murw gebeukt worden met de emotionele verhalen van de slachtoffers. Alles zal worden aangepakt om zijn rol in de kwestie te benadrukken. De tegenwerking om openheid te geven – de Rutte-doctrine – is afgelopen tijd veelgenoemd. Hij zal voor de voeten geworpen krijgen dat hij enkel door machtslust gedreven wordt. De oppositie krijgt daarmee kort voor de campagne een unieke kans om de onaantastbare VVD-leider toch aan het wankelen te krijgen. En erger nog, ook de coalitie zal door de demissionaire status van het kabinet geen reden meer zien om hem te sparen.

Rutte is tegen heel wat bestand, maar het is de vraag of hij deze confrontatie eigenlijk wel aan wil gaan. Zou hij ook vasthouden aan zijn positie als hij niet zo belangrijk was voor zijn partij? Als hij zich net als Asscher met zijn partij in de electorale middenmoot bevond? Of als er een logische opvolger klaarstond om het stokje over te nemen?

Team-VVD zal de focus snel na het debat weer proberen te verleggen naar de corona-aanpak. Deze crisis maakte Rutte populairder dan ooit. Hij slaagt erin zich te profileren als opperbevelhebber in crisistijd. De toeslagaffaire is ernstig, maar het overgrote deel van het electoraat ondervindt er de gevolgen niet van. Voor hen speelt dit bij de keuze in het stemhokje dus nauwelijks een rol, lijkt het.

Het zal echter nog een hele toer worden de toeslagaffaire weg te duwen bij de VVD-lijsttrekker. Want ondanks de ferme reactie is er geen enkele reden om aan te nemen dat de toeslagenaffaire een gesloten dossier is. Nota bene op de dag van de kabinetsval dook alweer een bericht in Trouw op dat de compensatie die de slachtoffers krijgen direct weer wordt opgeëist door de Belastingdienst. De premier zal de vragen hierover gepassioneerd doorschuiven naar staatssecretaris Van Huffelen, zijn “betrokkenheid” moet immers beperkt blijven.

1848

Voor steeds meer organisaties is 1848 de oren en ogen in Den Haag. Heb jij interesse in een complete politieke nieuwsbrief op maat met alle voor jouw organisatie relevante politieke ontwikkelingen, inclusief duiding en agenda? Wij kunnen ze leveren! Bel voor de mogelijkheden met 06 1905 6876 of mail naar info@1848.nl.

Rutte-doctrine

De toezegging van Rutte dat het kabinet transparanter zal worden over de besluitvorming werd voorzichtig positief, maar ook met enige scepsis ontvangen. De premier is voornemens af te stappen van zijn doctrine om zo min mogelijk inzicht te geven over hoe politieke keuzes zijn gemaakt. Zijn redenatie daarbij was dat de politiek verantwoordelijk is voor de besluitvorming, ongeacht het onderliggende ambtelijke gefilosofeer. Ambtenaren moesten de vrijheid voelen om beleidsopvattingen te delen zonder dat deze op straat kwamen te liggen, vond Rutte. Het leverde in de toeslagenaffaire woedende journalisten en Kamerleden op, die het moesten doen met kisten vol zwartgelakte documenten.

De achterliggende reden voor het gebrek aan transparantie is de allesoverheersende fixatie op het Binnenhof om de beeldvorming te kunnen controleren. Rutte heeft deze controledrift tot hogere kunst verheven, zo werd nog eens extra geïllustreerd in de reconstructie van de kabinetsval in NRC. De premier eiste van zijn coalitiepartners voorafgaand aan de ministerraad duidelijkheid te geven of ze het kabinet bleven steunen of niet. De zaak mocht niet uitdraaien op een motie van wantrouwen in een Kamerdebat, vond Rutte.

Onder andere Gert Jan Segers vond het ongepast dat de premier juist in deze kwestie de coalitiefracties het mes op de keel zette. Uiteindelijk gaven ze hem wel zijn zin, voor het behoud van de lieve vrede.

Het is voor de persoon waar de doctrine naar vernoemd is dan ook nogal een stap om vanaf nu alle documenten die hebben geresulteerd tot besluitvorming openbaar te maken. Ook zou er een besluitenlijst worden gepubliceerd na de ministerraad.

In de praktijk zal moeten blijken hoe effectief deze stap is. Het stapeltje persberichten dat het journaille vrijdagmiddag ontvangt na de ministerraad (overigens vaak weinig nieuwswaardige benoemingen) kan immers nu al worden gezien als een vorm van besluitenlijst. Daarnaast is de premier vaak flexibel gebleken in argumentatie. Als bepaalde stukken in de ogen van Rutte toch niet naar buiten kunnen dan is daar heus wel weer een argument voor te verzinnen.

Uit de Kamerbrief: “We zullen bij elk stuk (wetsvoorstel, brief of nota) dat aan het parlement wordt gestuurd, de onderliggende departementale nota’s die de bewindspersonen hebben gebruikt voor de besluitvorming actief openbaar maken [..]. Omdat dit het nodige vraagt van de organisatie van de departementen willen we met de toepassing van deze lijn op deze stukken een start maken vanaf 1 juli a.s. We zullen dit zo ruimhartig mogelijk doen en zo snel mogelijk verhelderen tot welke stukken dit zich precies uitstrekt.[..] Het kabinet wil de grond ‘persoonlijke beleidsopvattingen’ niet langer hanteren als invulling van de weigeringsgrond ‘belang van de staat’ uit artikel 68 Grondwet.”

Lees hier de Kamerbrief

Asscher

De premier was niet de enige die het aftreden van Asscher vermoedelijk niet zag aankomen. De PvdA-leider was een man met een missie, vastberaden om de sociaaldemocratie weer relevant te maken. Nogal lomp eiste hij eind 2016 de macht in de partij op, maar daarna bracht hij vanuit de oppositie kleur op de PvdA-wangen. Het gedweep met de vakbeweging en zijn felle oppositietoon maakten hem geen melaatse voor de centrumrechte coalitie. Er viel met hem zaken te doen, onlangs nog rondom de woonbegroting.

Zijn hoogtepunt was de winst tijdens de verkiezingen voor het Europees Parlement. Het hervonden elan zette echter niet door. Afgelopen maanden sukkelde de partij rond de 10 zetels in de peilingen. Rond de kerst gingen – naar aanleiding van de toeslagaffaire – in de partij stemmen op om Asscher het lijsttrekkerschap te ontnemen.

Hoewel hij de steun had van een meerderheid van de leden zal de combinatie van dingen hem geleidelijk richting zijn besluit hebben gebracht. Het zal hem pijn doen dat hij zijn missie niet kan voltooien. Niet alleen de sociaaldemocratie staat er na 3,5 jaar oppositie tegen een centrumrechts kabinet pover voor, alle partijen op links falen in het brengen van een overtuigend tegengeluid. Mocht deze trend voor 17 maart niet keren dan verhoogt dat de druk om linkse samenwerking massiever vorm te geven.

Binnen de PvdA worden ondertussen meerdere namen genoemd als opvolger, waarvan Lilianne Ploumen de meest kansrijke lijkt. Zij treedt al langer nadrukkelijker op de voorgrond en schreef onlangs een boek met de veelzeggende titel De deur naar de macht. Uiteraard valt ook weer de naam van Aboutaleb, maar het is onduidelijk of de Rotterdamse burgemeester zin heeft om zijn comfortabele zetel op te geven voor een onrustig Haags avontuur.

Een eventueel lijsttrekkerschap van Ploumen zou slecht nieuws zijn voor D66. Sigrid Kaag hoopte progressievelingen aan te trekken die het wel zagen zitten in een sterke vrouw, maar aangezien Ploumen een vergelijkbaar profiel heeft zou daar de nodige potentie wegvallen.

Hoekstra

Van de bij de toeslagenaffaire betrokken bewindspersonen lijkt Wopke Hoekstra nog het minst beschadigd. Toch maakte ook hij afgelopen dagen een afgematte indruk. Bij het verdedigen van de kabinetsreactie bij Op1 vrijdagavond leek hij weer te beseffen waarom hij destijds de keuze had gemaakt om niet voor het lijsttrekkerschap te gaan. Toch werd hij zaterdag alsnog gekozen tot lijsttrekker.

Van Mierlo

“Het vaderland wacht op u, mijnheer Van Mierlo. Houdt u het land onbestuurbaar? Als u niks doet, wordt u terzijde gezet”, aldus toenmalig koningin Beatrix tegen Van Mierlo tijdens de formatie van 1994. De Volkskrant gaf afgelopen week een interessant inkijkje in de ‘paleisruzie’ tussen de vorstin en de D66-grootheid. Meer valt te lezen in de biografie van Van Mierlo, die werd geschreven door Hubert Smeets.

Verder lezenswaardig:

Artikel FD: Minder marktwerking in de zorg, maar hoe dan?
Artikel NRC: Verdeelde Kamer neigt naar verhuizen tijdens verbouwing
Opiniestuk Herman Tjeenk Willink NRC: Kamer moet bij Toeslagen zelf in de spiegel kijken

1848

Wil jij voor jouw organisatie kosteloos de mogelijkheden van het monitorplatform 1848 verkennen? Meld je aan voor een gratis proefmaand! Mail ons je onderwerpen dan stellen wij alles voor je in. Je hoeft daar verder niets voor te doen. Mail direct naar info@1848.nl of bel met 06 1905 6876.

Op de agenda

Deze agenda is onder voorbehoud van wijzigingen als gevolg van de kabinetsval. In ieder geval zal er dinsdag een debat worden gehouden over de val van Rutte 3. Daarbij wordt het vragenuur geschrapt. Voorafgaand zal Rutte een verklaring afleggen. In commissieverband zal daarnaast worden bezien welke onderwerpen controversieel worden verklaard. Deze zullen niet meer voor de verkiezingen worden behandeld.

Maandag

12.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Nucleaire veiligheid
12.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Voorhang Wijzigingsbesluit stikstofreductie en natuurverbetering
13.30 Wetgevingsoverleg Vereenvoudiging bekostiging primair onderwijs
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Landbouw- en visserijraad

Dinsdag

13.00 Debat over val Rutte 3
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg OJCS-Raad
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg IJkpunt bestaanszekerheid
14.00 Deadline indienen vragen Wijziging van een aantal onderwijswetten in verband met aanpassingen op het gebied van de doorstroom van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs en wijziging van de stelselinrichting van doorstroomtoetsen en toetsen verbonden aan leerling- en onderwijsvolgsystemen in het basisonderwijs
17.00 Wetgevingsoverleg Wet betaald ouderschapsverlof
17.30 Hoorzitting Wetenschappelijke samenwerking met onvrije landen

Woensdag

9.30 AO Gesubsidieerde rechtsbijstand
10.00 AO Internationalisering hoger onderwijs en digitale veiligheid
10.00 Deadline indienen vragen Tweede incidentele suppletoire begroting inzake extra apparaten voor onderwijs op afstand in het primair en voortgezet onderwijs in verband met COVID-19
10.00 Deadline indienen vragen Uitvoeringswet Erasmusprogramma en Europees Solidariteitskorps
10.15 Plenair debat over het verslag van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag “Ongekend onrecht”
11.00 Procedurevergadering EZK
13.15 Procedurevergadering LNV
13.30 AO Governance in de zorgsector / Inspectie IGJ / patiënten en cliëntenrechten / Zorgfraude
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Ontwerp van het Besluit inburgering 20.. en ontwerp van de Regeling inburgering 20..
14.00 Deadline indienen vragen Wijziging van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg en de Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten teneinde de uitvoering te vereenvoudigen en technische onvolkomenheden en omissies te herstellen
14.00 Deadline indienen vragen Wijziging van de Tabaks- en rookwarenwet ter regeling van elektronische verhittingsapparaten voor tabaksproducten en in verband met de invoering van eisen aan het uiterlijk van sigaretten
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Reactie op het advies van de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) Eigen risico in combinatie met de dbc-systematiek
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Wapenexportbeleid
14.00 Deadline indienen vragen Ontwerpbesluit houdende wijziging van het Besluit zorgverzekering in verband met de invoering van het vereveningscriterium DKG’s en van maatregelen voor het vereveningsjaar 2021
14.00 Deadline indienen vragen Beleidsdoorlichting deelnemingenbeleid
14.30 Procedurevergadering JenV
16.30 Hoorzitting Studiegroepen begrotingsruimte en interbestuurlijke en financieel verhoudingen
19.00 AO MH17

Donderdag

10.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Beleidsinventarisatie en herbezinning residentieel onderwijs
10.00 Technische briefing VWS Europese Commissie – EU farmaceutische strategie
10.00 Gesprek SER – private scholingsmiddelen en publicaties LLO
10.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Beleidsreactie Eindrapport evaluatie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW)
10.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Voor- en nadelen van schaalgrootte in het onderwijs
10.00 AO Vreemdelingen- en asielbeleid
10.00 AO Belastingontwijking
10.15 Plenair debat Wijziging van de Wet dieren in verband met de uitvoering van de herziene Europese diergezondheidswetgeving
10.30 Procedurevergadering Defensie
12.00 Procedurevergadering Europese Zaken
13.00 Notaoverleg Initiatiefnota-GroenLinks over de tijdelijke testsamenleving
13.00 Hoorzitting Familiebedrijven
13.45 Plenair debat Wet minimum CO2-prijs elektriciteitsopwekking
14.00 AO Pensioenonderwerpen
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Voorhang Uitvoeringsbesluit Algemene wet inkomensafhankelijke regelingen
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Sint Maarten
14.00 Deadline indienen vragen Suppletoire begroting BZK ivm corona
14.00 Deadline indienen vragen EU-China Investeringsakkoord
14.00 Deadline indienen vragen Evaluatiewet Wfpp
14.00 Deadline indienen vragen Wijziging van de Kieswet in verband met de definitieve invoering van het nieuwe stembiljet voor kiezers buiten Nederland
14.00 Deadline indienen vragen schriftelijk overleg Politieke ambtsdragers met een beperking: hoe faciliteren we de toekomst?
14.00 Deadline indienen vragen Implementatie van Richtlijn 2019/713/EU van het Europees Parlement en de Raad van 17 april 2019 betreffende de bestrijding van fraude met en vervalsing van niet contante betaalmiddelen en ter vervanging van Kaderbesluit 2001/413/JBZ van de Raad
15.00 AO Raad Buitenlandse Zaken
17.00 Plenair debat Voorstel van wet van het lid Nijboer tot wijziging van Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek en, de Uitvoeringswet huurprijzen woonruimte (Wet maximering huurprijsverhogingen geliberaliseerde Huurovereenkomsten)

Vrijdag

10.00 Deadline indienen vragen Incidentele suppletoire begroting inzake extra middelen voor coronabanen in het hoger onderwijs in verband met COVID-19
12.00 Deadline indienen vragen Raad voor Concurrentievermogen / Onderzoek (informeel) 2-3 februari 2021
14.00 Deadline indienen vragen Wijziging van de begrotingsstaat van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2021

Wie kun je feliciteren?

Dinsdag 19 januari: Sem Lacin
Woensdag 20 januari: Martin Wörsdörfer
Woensdag 20 januari: Andre Bosman
Woensdag 20 januari: John Kerstens
Vrijdag 22 januari: Anne Kuik

De 1848 Factsheet?

1848.nl stuurt politiek geïnteresseerden elke week een overzicht van wat je móet weten over politieke ontwikkelingen en wat er komende week politiek interessant gaat worden. Laat me weten wat je ervan vindt! (lucas@1848.nl)

De 1848 Factsheet elke zondagochtend in je mail? Schrijf je dan hier in.

Volg 1848.nl ook op Twitter om direct op de hoogte te zijn als er een Kamerbrief uitgaat. De Kamervragen publiceren we via dit Twitter-account.